राजे सयाजीराव गायकवाड – पूर्व इतिहास

छत्रपती शिवरायांच्या अनेक पराक्रमी मावळ्यांनी हिंदवी स्वराज्याचे निशाण अटकेपार नेले. त्यात होते शिंदे, घोरपडे, निंबाळकर, दाभाडे आणि गायकवाड मराठी सेनेने सेनापती दाभाडे यांच्या नेतृत्वाखाली उत्तरेत मुसंडी मारली, तेव्हा दामाजी गायकवाड या मराठा सरदाराने गुजरातेतील मोगलांना काठेवाडपर्यंत  हरविले आणि बडोद्यात गायकवाड घराण्याची सत्ता सुरू झाली. गायकवाड हे मूळचे पुणे जिल्ह्यातील राजगुरूनगरजवळच्या दावडी गावाचे .

मराठे आणि अहमदशहा अब्दालीत १७६१ साली तिसरी  लढाई झाली. यात मराठी सेनेचा एकीच्या अभावी मोठा पराभव झाला. हरलेल सैन्य सैरावैरा पांगले. या लढाईत मराठ्यांच्या बाजूने बडोद्याचे दामाजीराव व त्यांचे बंधू प्रतापरावही होते. पराभवानंतरच्या पळापळीत दोघा भावांत फाटाफूट झाली. दामाजीराव गायकवाड कसेतरी एकटे बडोद्यात परतले. प्रतापराव बरेच दिवस परागंदा होते. नंतर ते फिरत फिरत. नाशिक जिल्ह्यातील कवळाणा गावात स्थायिक झाले. शेतीबाडी करू लागले. अशा प्रकारे बडोद्याच्या गायकवाडांची एक शाखा खानदेशात वाढू लागली.

मधल्या काळात बडोद्यात खंडेराव गायकवाड बडोदा गादीवर होते. जमनाबाई त्यांच्या राणी. अल्पशा आजाराने खंडेरावांचे देहावसान झाले. त्यांना मूलबाळ नसल्याने, त्यांचे बंधू मल्हारराव गादीवर आले. मल्हाररावांत राज्य सांभाळण्याचे गुण नसल्याने प्रजा जुलूम, अत्याचाराने जेरीस आली. याच काळात मल्हाररावांनी एका ब्रिटिश अधिकाऱ्यास सरनतातून विष पाजले, असा त्यांच्यावर आरोप करण्यात आला. चौकशी होऊन ब्रिटिश सरकारने मल्हाररावांना पदच्युत केले. खंडेरावांच्या पत्नी जमनाबाईंना दत्तक पुत्र घेण्याची परवानगी सरकारने दिली.गायकजाडांची एक शाखा खानदेशात वाढू  लागली.

मधल्या काळात बडोद्यात खंडेराब गायकबाड बडोदा गादीवर होते. जमनाबाई त्यांच्या राणी, अल्पशा आजाराने खंडेराबांचे देहाबसान झाले. त्यांना मूलबाळ नसल्याने, त्यांचे बंधू मल्हाराब गादीवर आले. मल्हारराबांत राज्य सांभाळण्याचे गुण नसल्याने प्रजा जुलूम, अत्याचाराने जेरीस आली. याच काळात मल्हाररावानी एका ब्रिटिश अधिकाऱ्यास विष पाजले, असा त्यांच्यावर आरोप करण्यात आला. चौकशी होऊन ब्रिटिश सरकारने मल्हारराजाना पदच्युत केले. खंडेराबांच्या पत्नी जमनाबाईंना दत्तक पुत्र घेण्याची परजानगी सरकारने दिली. दत्तकपुत्र अल्पवयीन आणि गायकवाड घराण्यातला असावा, अशी अट टाकली. बडोद्यात गायकवाडांची काही घरे होती. त्यांची चारही मुले वयाने मोठी होती.. गायकवाडांचे एक घर कवळाणाला असल्याचे माहीत होते. नाशिकच्या कलेक्टरांना सूचना गेली. मालेगावजवळच्या कवळाण्यात ते घोड्यावर आले. गावात काशीराव गायकवाडांना भेटले. गायकवादांची चार मुले बंदोबस्तात बडोद्यास पाठविली.

राजे सयाजीराव गायकवाड – निवड व राज्याभिषेक

बडोद्यात राजमाता जमनाबाईसाहेब यांनी एकेका मुलाला बोलावले. प्रत्येकास विचारले, “तुम्ही इथं कशाला आलात?” पहिला गोंधळला. दुसरा म्हणाला, “माहीत नाही.” तिसऱयाने सांगितले, “शिकायला आलोय.” शेवटी बारा वर्षांचा गोपाळ महाराणींसमोर आला. त्या गोपाळला निरखू लागल्या. त्याचा चेहरा शांत होता. चेहऱ्यावर हुशारीची चमक दिसत होती. डोळ्यांत आत्मविश्वास जाणवला. जमनाबाईंच्या प्रश्‍नावर तो त्यांच्याकडे धीटपणे बघून म्हणाला, “मी राजा बनण्यासाठी आलो आहे.”  गोपाळचा आत्मविश्वास बघून जमनाबाई चकित झाल्या: त्यांनी आनंदाने मनोमनी गोपाळची निवड केली. दिवाण आणि बरोबरच्या मंडळींचा सल्ला घेऊन गोपाळची दत्तकपुत्र म्हणून निवड केली. कवळाण्याच्या मंडळींना बडोद्यात आणले. दत्तकविधान होऊन त्याच दिवशी २७ मे १८७५ला राज्याभिषेक झाला. कवळाण्याचा शेतकऱ्याचा पोरगा दैवयोगाने बडोद्याचा राजा झाला. राजाचे नाव ठेवले सयाजीराव तिसरे.

अक्षरओळख नसलेला हा किशोरराजा राज्यकारभार आणि अक्षर-अंकज्ञान शिकू लागला. राजमाता, केशवराव पंडित आणि भाऊ मास्तरांनी याची चांगली सुरुवात केली. चार महिन्यांनी वऱ्हाडचे शिक्षण संचालक इलियट हे मुख्य शिक्षक म्हणून आले. चांगले शिक्षक लाभल्याने मेहनती सयाजीरावास शिक्षणाने नव्या जगाची ओळख झाली. शिक्षण हा तिसरा डोळाच आहे, हे या तरुण राजाने नेमके ओळखले. अठराव्या वर्षी प्रत्यक्ष राज्यकारभार हाती आला आणि राजाने प्रथमच राज्यभर दौरा केला. राज्याची पाहणी केली. प्रजेची सुख-दुःखे जाणून घेतली. गावातील गरीब शेतकरी, जंगलातले आदिवासी अन्‌ अस्पृश्य प्रजेची दयनीय अवस्था बघून त्यांना आपले कवळाणा खेडे आठवू लागले.

राजे सयाजीराव गायकवाड – सामाजिक, राजकीय कारकीर्द

या काळात अरविद घोष हे बंगाली क्रांतिकारक सयाजीरावांचे खाजगी सचिव  होते. राजे सयाजीरावांनी कर्झन यांना पत्राने कळविले, “मी तुमचा नोकर राही. मी ब्रिटिश  सरकारचा मित्र आहे. आमच्या फिरण्या-वागण्यावर बंधने घालण्याचा आपणास अधिकार नाही.”

कर्झनसारख्या गव्हर्नर जनरलशी सयाजीराबांनी जो संघर्ष केला; त्यांच्या हिमतीला तोड नाही, असे सयाजीराबांच्या पदरी सदतीस वर्षे नोकरी केलेल्या रियासतकार गो.स. सरदेसाई यांनी लिहून ठेवले आहे.

अनेक गोष्टी सयाजीराबांनी हिंदुस्थानात प्रथम केल्या आहेत. सक्तीचे मोफत प्राथमिक शिक्षण सुरू करून शिक्षणाच्या माध्यमातून परिवर्तनाची सुरुवात करणारे ते हिंदुस्थानात पहिले आहेत. त्यांनी पहिल्यादा शेतीखाते सुरू केले. शेती मालांना चांगले दर मिळावे  म्हणून शेतकरी पतपेढ्या सुरू केल्या. शेतकऱ्यांचा पहिला सहकारी कारखाना मांडी येथे उभारला .